Dendrochronologie is de onderzoeksmethode die gebruik maakt van de jaarlijkse variatie in de jaarringen van bomen als gevolg van klimaat en andere groeiomstandigheden om houten voorwerpen te dateren.
Dendrochronologie in theorie
Het basis principe van deze dateringsmethode is dat een opeenvolgende reeks met voldoende jaarringen een patroon bevat dat uniek is voor een bepaalde periode en dat andere bomen in dezelfde periode en binnen hetzelfde gebied een vergelijkbaar jaarringpatroon hebben waardoor deze vergelijkbaar zijn.
Als een jaarringreeks van onbekende ouderdom vergeleken wordt met een jaarringreeks waarvan de datering bekend is (bijvoorbeeld een jaarringreeks van een levende boom) en er wordt een positie gevonden waarop de gelijkenis van beide jaarringreeksen buitengewoon groot is, dan is daarmee de datering van de ongedateerde jaarringreeks een feit.
Deze methode kent geen marges; van iedere jaarring in een gedateerde meetreeks is het corresponderende kalenderjaar bekend.
Door dit proces te herhalen kan steeds verder terug de tijd in gegaan worden.
Een gemiddelde van meerdere jaarringreeksen wordt een referentiecurve of kalender genoemd.
De langste referentiecurve vormt een onafgebroken reeks van het heden tot 10461 voor Chr.
De kracht van dendrochronologie is dat alleen de informatie uit jaarringen gebruikt wordt. Dit maakt het tot het ideale instrument om volledig onafhankelijke dateringen te leveren. Om die onafhankelijkheid te garanderen kunnen andere bronnen zoals historische referenties of stilistische kenmerken bij dendrochronologisch onderzoek geen rol spelen.
Dit is tegelijk een beperking. Als er geen referentiecurve is die de groeiomstandigheden van het onderzochte voorwerp weerspiegelt, of het jaarringpatroon van het voorwerp bevat te weinig algemene informatie, dan kan het voorwerp niet gedateerd worden.
Dendrochronologie in de praktijk
In de praktijk werkt deze methode voor een klein aantal soorten. Dit zijn echter wel de soorten die verreweg het meest gebruikt zijn in oude gebouwen en andere objecten. Dit zijn
Jaarringreeksen van minder dan 70 jaarringen zijn doorgaans niet als uniek te beschouwen; voor korte jaarringreeksen kunnen meerdere posities gevonden worden die beide even (on)betrouwbaar zijn.
Hierdoor komt maar een deel van de monsters in aanmerking voor dendrochronologisch onderzoek. Ook als een monster wel in aanmerking komt wil dit nog niet zeggen dat het ook een datering oplevert. De kans dat het onderzoek geen resultaat oplevert is altijd aanwezig. Algemeen kan gesteld worden twee derde van de monsters gedateerd kan worden.
Het jaarringpatroon wordt geregistreerd door de jaarringen in een houten voorwerp in te meten met een speciale meetopstelling. Allereerst wordt het voorwerp geprepareerd om de jaarringen goed zichtbaar te maken; één overgeslagen jaarring betekent dat de hele reeks onbruikbaar wordt.
Vervolgens wordt het voorwerp op een beweegbaar platform wordt onder een microscoop door geschoven. Iedere keer dat de kruisdraad een jaarringgrens passeert wordt de verplaatste afstand doorgegeven aan een digitaal bestand. De nauwkeurigheid waarmee iedere jaarring wordt ingemeten is 0,01 mm (10µm).
De uiteindelijk meetreeks is een reeks getallen. Deze kan ook als een grafiek weergegeven worden waardoor het menselijk oog makkelijker overeenkomsten vast kan stellen.
Dit is een zeer belangrijke stap van het onderzoek. Het meeste hout dat onderzocht wordt is ergens tussen het heden en 2500 jaar geleden gekapt.
Daarnaast zijn voor verschillende herkomstgebieden aparte referentiecurven nodig omdat de bomen onder andere omstandigheden gegroeid zijn.
Dit betekent dat voor iedere meetreeks al gauw een paar duizend mogelijke posities gecontroleerd moeten worden. Om dit te vereenvoudigen wordt door een computerprogramma iedere mogelijke positie statistisch gecontroleerd en de berekende waarden van hoog naar laag gerangschikt. Op deze wijze worden mogelijke posities er uit gefilterd. Hierna moet de positie door de dendrochronoloog visueel beoordeeld worden en vervolgens verworpen of geaccepteerd worden.
Zie ook: Guidelines on Producing and Interpreting Dendrochronological Dates (English Heritage).